قدس آنلاين :بارگاه مطهر امام رضا(ع) از سال‌هاي نخست قرن سوم هجري (سال ۲۰۳ق) كه آن حضرت در آنجا به خاك سپرده شدند همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. بسياري از حكمرانان، توانگران و دوستداران امام رضا(ع) گرانبهاترين اموال خود، شامل منقول و غيرمنقول را وقف بارگاه ايشان كردند تا اسباب عمران و آباداني روضه رضويه و رفاه و آسايش زائران و مسافران را فراهم كنند. آنها به اين وسيله، هم عشق و ارادت خويش را به ساحت مقدس امام رضا(ع) بيان مي‌كردند و هم به درگاه خداوند تقرب مي‌جستند. در اين ميان، اهميت مفروش كردن حرم مطهر سبب شد تأمين مفروشات حرم و اماكن وابسته نيز توجه واقفان را برانگيزد. بنا به شواهد موجود، بخش قابل توجهي از مفروشات موردنياز حرم مطهر طي قرن‌ها به واسطه وقف تأمين شده است.
بهترين قاليشويي : قاليشويي حكيميه
تاكنون پژوهشگران بسياري به شناسايي و معرفي موقوفات حرم مطهر امام رضا(ع) از جنبه‌هاي گوناگون پرداخته‌اند اما در هيچ پژوهشي به وقف فرش بر حرم مطهر به طور خاص پرداخته نشده است. منا سلطاني، عضو هيئت علمي دانشگاه هنر تهران و سيدحسن احمدي، كارشناس ارشد فرش در مقاله‌اي كه در شماره ۱۳۸فصلنامه «مشكوة» وابسته به بنياد پژوهش‌هاي اسلامي منتشر شده به جايگاه وقف در تأمين مفروشات حرم مطهر از دوره صفويه تا اواخر دوره قاجار پرداخته‌اند. گزيده‌اي از اين مقاله با عنوان «وقف فرش به حرم امام رضا(ع)، پيشينه و شيوهها (از صفويه تا اواخر قاجار)» را در ادامه مي‌خوانيد.
نقش فرش در فضاي معماري حرم مطهر
فرش همواره نقش مهمي در فضاي معماري حرم مطهر امام رضا(ع) ايفا كرده و از مهم‌ترين اقلام كاربردي براي تأمين آسايش زائران و ايجاد شرايط مناسب براي انجام فرائض ديني بوده است، به‌طوري كه از آن براي مفروش كردن حرم و بيوتات متبركه، پرده محافظ بر مبادي ورودي، سجاده، مسند و جز آن استفاده مي‌شده و تا امروز هـم كاربري خود را حفظ كرده است.
قديمي‌ترين فرش‌هاي حرم مطهر كه امروزه در موزه فرش آستان قدس رضوي نگهداري مي‌شوند به دوره صفويه تعلق دارند. افزون بر اين، نخستين سندي كه به استفاده از فرش در حرم اشاره كرده به سال ۱۰۲۱ ق (دوره صفويه) با عنوان «صورت ابعاد قالي‌هاي مورد نياز جهت مفروش نمودن برخي اماكن حرم مطهر در ماه شعبان» مربوط است. اما بررسي سفرنامه‌ها و كتاب‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد پيشينه استفاده از فرش در حرم مطهر رضوي به پيش از دوره صفويه بازمي‌گردد. ابن‌بطوطه سال ۷۳۳ ق در كتاب خود درباره ديدارش از خراسان، ضمن توصيف حرم، به وجود فرش‌هايي اشاره مي‌كند كه براي مفروش كردن بقعه استفاده شده‌اند. با وجود اين، نحوه مالكيت اين فرش‌ها (وقفي اهدايي و يا خريداري) مشخص نيست.
قديمي‌ترين سند وقف فرش به نام خواجه علاءالدين خوافي
قديمي‌ترين سند تاريخي موجود كه به وقف فرش اشاره مي‌كند، وقف‌نامه خواجه علاءالدين خوافي متعلق به سال ۹۳۳ق است كه در دوره سلطنت شاه تهماسب صفوي (۹۳۰-۹۴۸ ق) نگاشته شده است. براساس ايــن وقـف‌نامه، درآمد حاصل از مزرعه احمدآباد خواف وقف تعمير رقبه ياد شده و بقيه، وقف حق‌التوليه و بنا كردن رباطي در بلوك رخ از ولايت نيشابور براي اسكان مسافران شده است. در ادامه اين وقف‌نامه اشاره شده منافع حاصل از اين رباط را سه قسمت كرده، دو ثلث آن براي فرش و روشنايي و حفاظ حرم امام رضا(ع) و ثلث ديگرش براي مرمت عمارت ياد شده و خرج مسافراني كه عزيمت طواف روضه منوره را داشته باشند و فرش و روشنايي و يك نفر مستحفظ براي رباط صرف شود.
احيا و ترويج سنت وقف با رسميت يافتن تشيع در صفويه
با توجه به نبود مستندات تاريخي پيش از دوره صفويه، به‌صورت قطعي مشخص نيست وقف فرش بر حرم مطهر از چه زماني مورد توجه واقفان قرار گرفته است. رسميت يافتن مذهب تشيع در دوره صفويه و توجه شاهان صفوي به مقابر امامان و امامزادگان، سبب احيا و ترويج سنت زيارت در جامعه و افزايش بيش از پيش علاقه به امامان و امامزادگان شد كه خود رشد موقوفات را به همراه داشت، به‌طوري كه بسياري از موقوفات بزرگ و مهم آستان قدس از آثار اين دوره است و كمابيش از اين دوره وقف بر مصارف آستان قدس بــــــه قصـــــد فراهم‌سازي زمينه‌هاي زيارت و رفاه حال زائران و مسافران مشهد آغاز شد.
از دوره صفويه تا به امروز اسناد بسياري نيز مبني بر وقف انواع فرش بر حرم مطهر امام رضا(ع) موجود است. بخش عمده اين اسناد، طومارها، رسيدها، ليست‌هاي نذوراتي و روزنامچه نذورات را شامل مي‌شود كه به صورت ماهيانه يا ساليانه نگاشته مي‌شدند. به‌طور معمول در اين اسناد، اطلاعات كمابيش دقيقي از نوع فرش، ابعاد، ويژگي‌هاي كلي از طرح و رنگ آن، مليت و جنسيت واقف، تاريخ وقف و حتي در مواردي مكان و شيوه استفاده از آن ذكر شده است. همچنين نمونه‌هاي بسياري از فرش‌هاي وقفي امروزه در موزه آستان قدس رضوي نگهداري مي‌شوند كه بيشتر آنها متعلق به دوره پهلوي هستند.
شيوه‌هاي وقف فرش بر حرم امام رضا(ع)
برپايه اسناد موجود، وقف فرش بر حرم مطهر از دوره صفويه تا اواخر دوره قاجار به دو روش انجام پذيرفته است؛ نخست وقف فرش به صورت مستقيم و دوم وقف رقبه‌اي كه درآمد آن براي تأمين مفروشات حرم مطهر صرف مي‌شده است.
۱. وقف مستقيم فرش
در اين شيوه فرش‌هاي وقفي به‌صورت مستقيم توسط واقفان و يا نماينده آنها تهيه و وقف مي‌شدند. به طور معمول اين گروه از مفروشات داراي كتيبه وقف بودند. قديمي‌ترين سندي كه به وقف مستقيم فرش بر حرم مطهر امام رضا(ع) اشاره مي‌كند، سندي با موضوع «روزنامچه نذورات متفرقه تحويلي به آستان قدس در يونيت ئيل» در سال ۱۱۱۳ق است. مطابق اطلاعات ارائه شده در اين سند، نمد كرك الواني توسط زائري قايني به حرم مطهر وقف و در صفه خدام گسترده شده است. به علاوه، احتمال دارد قالي افشان شاه عباسي گلابتون‌دار نيز كه به اواسط قرن ۱۰ق تعلق دارد توسط شاه عباس اول بر حرم مطهر وقف شده باشد. اين قالي اكنون از نفايس موزه فرش آستان قدس رضوي است. در صورت پيدا شدن سندي مبني بر وقفي بودن قالي فوق، قدمت مستند وقف مستقيم فرش بر حرم مطهر را تا اواسط قرن ۱۰ق به عقب مي‌برد.
در ميان اسناد دوره صفويه از سال ۱۰۲۷ تا ۱۱۳۵ق، تنها پنج مورد وقف مستقيم فرش (در فاصله سال‌هاي ۱۱۱۳ تا ۱۱۱۵ق) شناسايي شد؛ اما از دوره افشاريه به بعد شاهد افزايش تعداد فرش‌هاي وقفي هستيم به‌طوري كه در اسناد اين دوره بيش از ۴۰مورد وقف مستقيم انواع فرش (از سال ۱۱۵۳ تا ۱۱۷۸ق) بر حرم مطهر ثبت شده است. اين تعداد در دوره قاجار بيش از پيش افزايش مي‌يابد. بررسي اسناد مكتوب در فاصله سال‌هاي ۱۲۷۴ تا ۱۳۱۶ق (دوره ناصرالدين شاه قاجار) نشان مي‌دهد در اين دوره بيش از ۲۲۰تخته انواع فرش بر حرم مطهر وقف شده است. قديمي‌ترين فرش كتيبه‌دار وقفي موجود در آستان قدس رضوي نيز به دوره قاجار تعلق دارد. اين فرش كه در موزه فرش آستان قدس نگهداري مي‌شود، قاليچه‌اي با نقش گلداني مربوط به سال ۱۲۸۷ق است كه كتيبه وقف با مضمون «وقف (ناخوانا) پاي [جناب ؟] امام عليه‌السلام نمود والده آقاي محمد حسين خان اين قالي را ۱۲۸۷» دارد.
كتابچه موقوفات مجدالملك نيز از مهم‌ترين اسناد وقفي موجود پيش از سال ۱۲۹۰ق است كه در سال ۱۲۸۵ق، در دوره توليت مرحوم ميرزا محمدخان مجدالملك (۱۲۸۵- ۱۲۸۴ق) تنظيم شده است. حدود ۱۰صفحه از اوراق اين كتابچه به صورت انواع مفروشات وقفي حرم مطهر اختصاص يافته است. براساس اين كتابچه در سال ۱۲۸۵ق ۶۱عدد نمد جانمازي، باهو و مسند، ۱۲تخته قالي ابريشمي، ۶۰ تخته قالي، ۱۹۸تخته قاليچه، ۵۶تخته پلاس و ۶۲تخته زيلو و ديگر فرش‌هاي مندرس وقفي در آستان قدس موجود بوده است.
۲. وقف غيرمستقيم فرش
در اين شيوه، فرش‌هاي وقفي از محل درآمدهاي حاصل از موقوفات، مطابق شرايط مندرج در وقف‌نامه توسط متولي موقوفه تهيه مي‌شدند. در ميان مجموعه وقف‌نامه‌هاي آستان قدس رضوي هفت وقف‌نامه شناسايي شد كه بخشي از مصارف آنها تأمين فرش حرم امام رضا(ع) بوده است. از مجموع اين هفت وقف‌نامه، پنج مورد به دوره صفويه، يك مورد به دوره افشاريه و يك مورد به اوايل دوره قاجار مربوط است.
علاوه بر وقف‌نامه‌ها، در ميان اسناد مرتبط با نذورات حرم مطهر از دوره صفويه تا اواخر دوره قاجار كه شامل طومارها و روزنامچه نذورات و رسيدهاي نذوراتي است، ويژگي‌هاي فرش‌هايي قابل مشاهده است كه بر اساس شرح مندرج در اسناد مربوط، از محل درآمدهاي حاصل از موقوفات خريداري شده‌اند. مجموعه اين اسناد، صرف درآمدهاي حاصل از موقوفات را در تأمين مفروشات حرم مطهـر بـه اثبات مي‌رساند. بـه عنوان مثال، بخشي از سندي كه به سال ۱۲۹۱ق مربوط است، رسيد وصول يك قالي بزرگ ترنجدار خريداري شده از محل موقوفات گنجعلي خان زيگ است.
انواع فرش‌هاي وقف شده بر حرم امام رضا(ع)
بررسي اسناد از دوره صفويه تا اواخر دوره قاجار نشان مي‌دهد در هر دوره، انواع مفروشات در ابعاد و كاربردهاي گوناگون بر حرم مطهر وقف مي‌شده است. اين مفروشات از دوره صفويه تا اواخر دوره افشاريه شامل انواع قالي، قاليچه و نمد بوده‌اند كه به عنوان فرش و زيرفرشي استفاده مي‌شده‌اند؛ اما از دوره قاجار به بعد علاوه بر قالي، قاليچه و انواع نمد نام مفروشاتي مانند پلاس‌گليم و زيلو نيز مشاهده مي‌شود. به طوركلي براساس مستندات موجود و نمونه فرش‌هاي به جا مانده، انواع فرش‌هاي وقف شده بر حرم مطهر را مي‌توان در پنج گروه طبقه‌بندي و معرفي كرد.
۱. قالي و قاليچه: به دستبافت‌هايي كه ساختار آنها شامل تاروپود و پرز است، قالي و قاليچه گفته مي‌شود؛ چنانچه اندازه اين نوع بافته‌ها بزرگ‌تر از ۶مترمربع باشد اصطلاح «قالي» براي آنها به كار مي‌رود و اگر كوچك‌تر از آن باشد، «قاليچه» ناميده مي‌شوند. از رايج‌ترين فرش‌هاي وقف شده بر حرم مطهر، انواع قالي و قاليچه‌هاي پشمي و ابريشمي درشت‌بافت (خرسك) در ابعاد بسيار كوچك تا بسيار بزرگ است كه بافت مناطق گوناگون (جوشقان، اصفهان، قاين، كرمان، كردي و تركمني) هستند. به طور معمول از اين نوع مفروشات به عنوان فرش (قالي، قاليچه، كناره، سرانداز)، زيرفرشي، پوشش ضريح، رومنبري و حتي در دوره قاجار به عنوان پرده درهاي ورودي استفاده مي‌شده است.
۲. نمد: نوعي مفروش پشمي است كه بدون نقش يا با نقش‌ونگار بوده‌اند. بهترين نوع نمد، نمدهاي ظريفي بوده كه در توليد آن به جاي پشم گوسفند از كرك شتر استفاده مي‌شده است. در اسناد تاريخي نيز به طور خاص به نمدهاي كركي اشاره شده است. بررسي اسناد موجود نشان مي‌دهد نمدهاي وقف شده داراي ابعاد و كاربردهاي گوناگون بوده‌اند؛ براي مثال مي‌توان به نمد سراسري، كناره، نمد سرانداز و باهو كه به عنوان فرش يا زيرفرشي استفاده مي‌شده و همچنين مسند و نمد جانمازي اشاره كرد.
۳.پلاس: در لغت نامه دهخدا آمده است: پلاس «پشمينه گستردني باشد شبيه جاجيم. گليم سطبر و گليم بد». در واقع پلاس به نوعي از دستبافت‌هاي تار و پودي درشت‌بافت گفته مي‌شود كه شبيه گليم‌هاي ساده‌بافت، بدون نقش يا با نقش‌هاي بسيار ساده (راه راه و يا چهارخانه) هستند. در بافت پلاس به‌طور معمول از پشم و پنبه استفاده مي‌شود.
۴. گليم: گليم نوعي مفروش نقش‌دار است كه در بافت آن از پشم و پنبه و در مواردي از ابريشم استفاده مي‌شود.
۵. زيلو: نوعي مفروش پنبه‌اي است كه بيشتر به صورت دورو، با دو رنگ متضاد بافته مي‌شود. با توجه به جنس طرح و نقش و تركيب رنگ زيلو، از اين نوع دستبافت بيشتر به صورت فرش و يا زيرفرشي در اماكن مذهبي استفاده مي‌شود.
براساس شواهد موجود، نوع مفروش وقف شده در هر دوره زماني، با عوامل گوناگوني مانند موقعيت جغرافيايي، جايگاه اجتماعي و توانايي مالي واقف و... ارتباط تنگاتنگ داشته است؛ براي مثال هر سال يك نمد جانمازي كرك و هر سه سال يك تخته قالي عالي كرماني از محل موقوفات گنجعلي خان وقف حرم مطهر مي‌شده است. با توجه به آنكه گنجعلي خان در زمان تدوين وقف‌نامه خود (سال ۱۰۰۸ ق) حاكم وقت كرمان بوده، مطابق وقف‌نامه و با توجه به جايگاه اجتماعي و سياسي واقف، نوع مفروشات خريداري شده از محل وقف از توليدات منطقه كرمان با كيفيت خوب (نمد كركي و قالي كرماني) بوده است. همچنين نام «پلاس» يا «پلاس كردي» كه از توليدات رايج در ميان كردهاي شمال خراسان است بارها در اسناد دوره قاجار ثبت شده است. اين نوع مفروش را كردها و يا ساكنان مناطق شمالي خراسان بر حرم مطهر وقف مي‌كردند و مشخصات واقفان آنها در رسيدها يا فهرست‌هاي نذوراتي به صورت «وقفي شخص زوار كرد»، «وقفي محمد تقي قوچاني الاصل»، «وقفي ضعيفه كرد» و مانند آن درج شده است.
چرا قاليشويي هاي تازه تاسيس از قاليشويي هاي قديمي بهتر هستند؟